İyi kavramının 'maalesef' herkese göre değişiklik gösterebildiği aşikar ve bence ana çıkış noktası beklentiler olup yazılım ekosistemi bunun en somut örneklerindendir. Geliştirici ile paydaşlar veya müşterinin 'iyi' beklentileri tamamen farklı olabilir. Bir kullanıcının ya da operasyon vb. takımların müthiş gördüğü bir proje aslında çok kötü ya da tam tersi olabilir. Bu yüzden öncelikle bu yazı ile ilgili bir konuya direk açıklık getirmek istiyorum.🙋‍♂️‍Eğer halihazırda bir yazılım uzmanıysanız ve ömrünüz boyunca sadece tek başınıza kod yazacaksanız ki bu neredeyse imkansıza yakındır; bu yazı size hitap etmemektedir. Yok yazılımcı değil, olmak isteyen biriyseniz ve 'Nasıl iyi bir yazılımcı olunur' sorusunu soruyorsanız, yazılımda bir isteği karşılamanın onlarca değişik yolu vardır; bu yollardan en doğru olanını seçmek, belli bir bilgi ve birikim sonucu oluşan karmaşık bir mekanizmadır. Aslında ne demek istiyorum? 'Ölümüne kod yazarak' yazılımcı olunmaz! Yazılımın, aslında gerçek hayattan farklı olmadığını yansıtan bir düşünce tarzı vardır ve bunu kavrayabilmek kod yazmaktan çok daha önemlidir.

Bilgisayar denen aletin ilk yıllarına şöyle bir dönüp, öncesinde fark makinesi, hesap makinesi, Turing Makinesi gibi örneklerini düşünelim... Bizim şu an klavye ve monitörle bir satırda yaptığımızı sandığımız işin gerçeğini yapan makineler. Toplama çıkarma bir yana, çarpma ve bölme yapabilme becerileri! Aslında hepsi birer soft-ware olsa da o zamanlar böyle süslü bir isim sadece kumaşların yumuşak kısımları için kullanılırmış. Yani aslında, bilgisayarlardan çok önce de software kelimesi kullanılıyor. Bu kelimenin etimolojik tarihinde bilgisayarlar ile anılmaya başlanması 1960'lar civarına denk gelir. Çünkü ilk yıllarında bilgisayarı yapan ve onu programlayan zaten aynı kişi olduğu için işletim sistemi gibi bir ihtiyaç da yok. Hal böyle olunca başlarda yazılım benzeri genel bir tabire de ihtiyaç yokmuş.

Biraz daha yakın geçmişe bakarsak; örneğin uzun yıllar denenip sınanan network topolojilerini düşünün. Bunlar ilk denendiğinde, bilgisayarlar sınırlı sayıda ve sadece ofislerde kullanılan makinelerdi. Daha sonra bir sürü farklı donanım, farklı işletim sistemi... Birbirleriyle bırakın anlaşmayı tanışık bile değillerdi. Zamanla bu tanışıklığı ilerletmek için TCP, FTP, HTTP, DHCP gibi protokoller, ethernet benzeri teknolojiler, farklı katmanlar ve daha birçok bileşen oluşturularak broadcast geçirmeyen en büyük network olan internette de doğru çalışabilmesi için bunlara uyma zorunluluğu getirilmiştir. Yoksa ilk zamanlarında olduğu gibi hiçbir cihaz birbiriyle anlaşamaz, bütün yapı arapsaçına dönerdi. Buradan hareketle, şahsen bunun açık kaynak da dahil yazılım dünyasında da böyle olması gerektiğine inanırım. Aslında açık kaynak için keskin kurallar getirmeye çalışmak adına ters gibi gelebilir. Ama inanın açık kaynak projeler, olmayanlara kıyasla çoğundan çok daha gelişmiştir. Çünkü projeye katkı sağlanması isteniyorsa, herkesin isteyeceği standardizasyonlar sağlanmalıdır. Yukarıda örneğini verdiğim protokoller gibi yazılımda da böyle standartlar getirilmesi için çeşitli mimariler ve yaklaşımlar ortaya çıkmıştır. Bu yaklaşımlar uzun yıllar sonucu oluşmuştur; çünkü kimse bir başkasının kapısının önüne attığı çöpleri temizlemek istemez! 😒

Programlama dili🔮

Bilgisayarı yapan kişi dışında bir kullanan olması ihtiyacı ile doğmuş ve bu yapının üzerine işletim sistemleri inşa edilmiştir. Diğer türlü o kadar karmaşık bir yapıdır ki şu an yazdığımız bir satırlık kodu yazabilmek demek saatleri alacak bir süreçtir. Bu yüzden günümüz modern dillerinden herhangi birisi ile introduction bitip nesne yönelimli programlamaya gelene kadar, öncesindeki diller ile öğreneceğiniz birçok bilgiyi zaten edinirsiniz. Çünkü bu diller de eskiden geçerliliği sayılan birçok dilin kullanışlı özelliklerini bünyesinde barındırdığı ve önceki dillerde bulunmayan esnekliği programcıya sağladığı için bu kadar rağbet görmektedir. Ancak özellikle platforma özel donanım özelliklerinden dolayı halen özellikle tercih edilen diller de vardır. Başka bir açıdan örnek olması için; çoğu bankada yıllar önce COBOL ile yazılmış bazı sistemleri baştan aşağı kayıpsız değiştirmek aşırı maliyetli olduğu için halen bu dil ile yürütülen eskiden yazılmış çok sayıda bankacılık operasyonu veya mainframe bulunur.

Programlama Dilleri Soyağacı - Etkileşim içindeki diller

Bu dillerin tam bir listesi için güncel tutulan Computer Languages Timeline listesine bakabilirsiniz.

Eğer gömülü sistemleri bir kenara bırakırsak, öncesindeki birkaç dilde daha yer almasına rağmen asıl C++ ile Bjarne Stroustrup tarafından öne çıkarılan nesne yönelim konseptinin büyüyen projelerden soğumamamız için çığır açtığını düşünürüm. 'Projenin büyümesi' ile kod satırlarının çokluğunu ya da kullanım sayısı gibi şeylerden bahsetmiyorum. Hatta Bill Gates'in bununla ilgili çok güzel bir sözü vardır:

Program ilerleyişini kod satırlarının sayısıyla ölçmek, bir uçak yapımının ilerleyişini uçağın ağırlığıyla ölçmek gibidir.

Bill Gates

Proje büyümesi ile kabaca projenin uygulama tarafına verdiği cevaptan bahsediyorum. Bunu sağlayabilmek için katmanlar arasındaki iletişiminiz tam olarak gerektiği sınırlarda ve soyutlamanız çok iyi olmalıdır ki yazdıklarınızı gerçek dünyada olduğu gibi düşeünebilesiniz. İşte bunu sağlayan nesne yönelim yaklaşımıdır. Nesne yönelimli programlamanın temelleri, bundan elli sene kadar önce Simula programlama dili ile Ole-Johan Dahl(1931-2002) ve Kristen Nygaard(1926-2002) tarafından atılmıştır. Hoş, nesne yönelimin de hiç bir şekilde kullanılmaması gerektiğini savunan çok küçük bir kesim var ama ben bunlardan değilim; nesne yönelim ile fonksiyonel programlanın birbirini tamamladığını ve beraber kullanıldığı projelerin şu an için elimizdeki en ideal çözüm olduğunu düşünüyorum.

Ancak yine özellikle gömülü sistemlerde, uçlarda performans veya senkronizasyon gerektiğinde bu yaklaşımlar göz ardı edilebilir; daha doğrusu edilmelidir. Yani çok karmaşık olmayan bir operasyonda yapılacak sınırlı sayıda iş varsa ve bu iş için 1 milisaniyelik bir senkron bile hayati önemliyse, bunun için ille de nesne yönelim aranmaz. Daha doğrusu 'nesne' diye bir kavram aranmaz. Örneğin bir araba montaj hattındaki robot kolun yaptığı bir işin koordinasyonu için 1 milisaniyelik fark bile önemli hale gelebilir, yani erken ya da geç yapacağı iş zincirleme yanlışlıklara yol açacağı için burada önceliğiniz soyutlama değil bu koordinasyonun düzgünlüğü olmalıdır. Yine araçlardan gidersek; ABS, ASR, ESP gibi güvenlik sistemlerini ve bunlardaki zamanlamanın önemini düşünün. Bunların en can alıcı olanı en fazla 30 ms civarı bir sürede tamamen şişmesi gereken airbag düşünülebilir. Hava yastığına bu müthiş hızı sağlayan aslen kimyasal tepkime olsa da bu tepkime için gereken tetiklemeyi gönderen elektronik sensörler; dolayısıyla donanım ve yazılımdır. Aracın ivmelenmesini ölçerek kaza yaptığını anlayan herhangi bir sistemdeki gecikme asla kabul edilemez. Bu yüzden üretici, cihazı kontrol için bir nevi kendi sade dilini geliştirir.

Kısaca nesne yönelim, bu gibi örnekler dışında yazdığımız, uygulama sayılabilecek işler seviyesi içindir. İşin aslı nesne yönelim, şu an böyle tek bir makalenin bir köşesine sığmayacak kadar geniş bir kavram, kıymeti bilinmesi gereken apayrı bir yaklaşımdır. Performans tarafına değinmişken, programlama dili tarafında istediğiniz taklayı atsanız da performansı etkileyecek diğer bir konu da veri tabanı modellemesinin doğru bir şekilde yapılmasıdır. Aslında günümüzde bu durum da ORM(Object Relational Mapping) yaklaşımı ya da NoSQL gibi yapısal değişiklikler ve uygulanan teknolojileri ile kısmen programlama diline taşınmış durumdadır. Ancak durumun böyle olması veri tabanına %100 hakimiyet sağlamaz ki özellikle sağlamamalıdır da zaten. Çünkü bu ve benzer teknolojiler hakimiyet değil olabildiğince sade ve yardım odaklıdır. Lafı uzatmadan şahsi düşüncem; veri tabanı hakimiyetiniz en az programlama dili kadar iyi olması gerektiği yönünde.

Burada teknoloji ile dili ayırmak lazım. Bir balta bile insanoğlunun işini kolaylaştırdığı için sonuçta teknoloji olarak kabul görür. Bir teknoloji olmadan da yapacağınız işi yine yaparsınız yalnız aradaki zaman ve iş gücü kaybı su götürmez bir gerçektir. Ancak bu durum bazen insanı garip bir ikileme sokar. Yazmanız gereken satırlar kalkmış olsa da mutlaka yapılan işte araya girme ihtiyacı doğar. Bunu sizin yerinize başkaları bir nevi "otomatikleştirdiği" için, üstlenmeniz gereken bazı durumları es geçmiş sayılırsınız. Fakat bunların sonradan önünüze çıkma ihtimali olabilir. Bu yüzden sürekli yeni şeyler öğrenerek kendini geliştirmenin ötesinde, bunun ayrımını zamanla ve ihtiyaç dahilinde yapabilmek bence çok daha önemlidir. Neden kullandığınızı bilmediğiniz fonksiyonları bile her sorun için aynı pakette birleştirmeli ve her sorunda bunları kullanmalısınız.

Zekâ konusuna gelirsek, şahsen öyle zeki biri sayılmam ve "Ben zekiyimdir" sözünü eden biri bana hem itici hem de fazlasıyla komik gelir. Bırakın buna siz değil başkaları ya da yaptıklarınız karar versin. Haliyle yazılım alanında çalışmalar yapmak için de süper zeka olmanıza ya da çok yetenekli falan olmanıza gerek yok. Ha olursanız, mesela benim 1 saatte kavrayabileceğim bir durumu siz 1 dakikada kavrayabilirsiniz. Bu durumda ben konu ile ilgili beynimi zorlayıcı çalışmalar yapıp örneğin bu süreyi 10 dakikaya belki çekebilirim ama asla 1 dakika olamayacaktır. Gerçi bu çok uç bir örnek oldu sanırım; yani böyle 60 katı hızla çalışan bir zekâya sahipseniz fizik gibi gerçek bir bilim varken yazılımla kendinizi heba etmemelisiniz orası ayrı. Benzer şekilde uzmanlaşacağınız alana göre ekstra sayısal bilgiler yararlı olabilir ama bunlar da matematiksel formüller olduğu için önemli olan doğru çalışma şeklinizi oluşturabilmenizdir. Kısacası, fizik de demişken Albert Einstein(1879-1955) gibi bir dahiye bakalım. Etrafta "matematikten anlamaz" gibi boş safsatalar dolaşsa da onun gibi 'gerçek hayal gücü sahibi' bir dahinin süper zekâ olmasına itiraz edebilecek biri olamaz; olsa da şahsen önemsemez güler geçerim. Bu konu ile ilgili onun şu sözüne kulak vermelisiniz:

Çok zeki olduğumdan değil, sorunlarla uğraşmaktan vazgeçmediğimden başarıyorum.

Albert Enstein

Ekip Uyumu🎯

En üstte özellikle belirttim. Yazılımın, daha da önemlisi o yazılımı geliştirme adımlarının gerçek hayattan farklı olmaması ve tek başına kod yazmayacaksınız ibarelerini -çoğu kişinin umursamayacağını bilsem de- gerçek hayattan örnekleyelim.

Resimde gördüğünüz merdiven aslında bahsetmeye çalıştığım senaryonun küçücük bir örneği olabilir. Bu keşmekeşe rağmen farkında olmadan merdivendeki arkadaşımızın yerinde olmayı isteyen; yani sadece kâr odaklı olmaya zorlanmış, baştan yanlış başlayarak öyle devam etmiş, kısaca katastrofik hale gelmiş projelerde yer almak için sırada bekleyen bir sürü insan doludur. Bu kesimin bir kısmı, bırakın projede sadece çalışmayı, yanlış giden bu yöntemleri öyle içine sindirmiş öyle benimsemiştir ki; bunlar artık onun tek doğrularıdır. Bu yanlışları gündeme getirdiğinizde bunları savunmak için yanıp tutuşurlar.

Bir diğer kısmı ise, en azından projedeki yanlışların farkındadır. Bunları kabul eder ve 'bununla yaşamayı öğrenir'🤦‍ Şahsen; tamamen profesyonel yaklaşımları uygulayarak büyüdüğünü düşündüğüm bir sürü projede bunu birebir gördüm. Benim de yapmaya çalıştığım zamanlar oldu ama anladım ki ben, bile-isteye kötü kod yazamıyorum; böyle bir "yeteneğim" yok(!) Buna karşın yapmaya çalıştıklarım şahsi meseleler olduğu için değinmeyeceğim. Şurası koca bir gerçek ki; bu anlayışı değiştirmek çok uzun bir yol. Şahsen benzer durumlarla karşılaştıkça bende de bu işin ortalarındayken içinde bulunduğum idealist durumun sadece kırıntıları kalmıştır.

Gerçi işin şöyle bir boyutu da var: %100 her şeyin sorunsuz olmasını beklemek zaten fazla ve gereksiz bir iyimserlik, hayalperestlik olur. Yoksa koca google, amazon gibi yazılım devlerinin bile halen neler geliyor başına. Ama çok temel şeylerde yapılacak yanlışlar bir projeyi içinden çıkılmaz hale getirir, benim üzerinde durduğum konu bu. Yani koddaki yan etki kabul edilebilir seviyede olmalıdır.

Yine resimde gördüğünüz 3.sıradaki eşek için hayat hiç kolay değildir; çünkü düşünüyor. Bu eylemi özellikle tırnak içine almadım; evet gerçekten düşünüyor, sadece diğerleri ile arasındaki süreyi kıyaslamak bile yeterli. Ondan sonraki eşek ilk 2 eşeğin yaptığını yapmak için hazır beklediğinden başta bir aptallaşıyor ama problemin zaten çözüldüğünü sonradan idrak ediyor. Hatta sadece kendini değil kendinden sonra gelecekleri de düşünmek gibi bir 'eşeklik' yapıyor. Oysa bırak sen de diğerleri gibi zıpla geç işte sana ne, sen mi kurtaracaksın dünyayı(!) Eğer böyle eşekler olmasaydı yazılım özelinde konuşursak bırakın benim yazdığım şu kıytırık satırları okumayı; programlama dili, veri tabanı, sorgu dili, işletim sistemi gibi kavramların bile hiçbiri ortaya çıkmazdı. Genel anlamda konuşursak, dünya halen mum ışığında okunan el yazmalarının üzerinde dönerdi.

Bu örnekleri yazılım dünyası için somutlaştırırsak; bağımlılık (en ufak değişkenden, fonksiyondan; sınıfa, pakete kadar...), esneklik, genişletilebilirlik, ölçeklenebilirlik, kararlılık metrikleri, yönetilebilirlik gibi etkenler benim bahsettiklerim... Hatta daha koda geçmeden çıkarılacak analizler, diyagramlar, testler vs. hepsi bir bütündür. Bunları olası en az hata ile makul seviyede doğru uyguladığınız zaman Agile Software Development, Extreme Programming, Scrum, Kanban vb. birçok yaklaşım adı havalı geldiği için kullanılan & kullanılmaya zorlanan kavramlar olmaktan çıkıp; işe yarar birer yöntem halini alır. Aslında bu yaklaşımlar 'clean' olan & olmuş & olacak ya da son çare olmasına izin verilecek kod içindir. Eğer kod böyle değilse bunları uygulayamaz, sadece uyguladığınızı sanırsınız; yararından çok zararı dokunur hale gelir. Bu kültürü doğru edinebiliyor olmak yazılım geliştirmekten çok daha önemli bence.

Bilmemne dilinin bilmemne framework'ü muhteşem(!)🤭

"abidik.js muhteşem, gubidik.js berbat, zart.NET uçar zurt.NET kaçar, ordan.java müthiş, burdan.py muhteşem, bilmemne.js çok iyi diyorlar onu mu öğreneyim; öğrenirsem iş bulur muyum?..." 🤦‍♂️ Bu gibi muhabbetlerin sonu gelmez. O her neyse onu severek kullanıyor ya da ondan nefret ediyor olabilirsiniz; bu gayet doğal ve olası bir durum. Gerçekten bildiğinizi düşündüğünüz bir dil tabi şart. Ancak bir dil, bir framework, bir teknoloji, araç; adına ne derseniz deyin tamamen onun bağımlısı olmak anlamsız. Birkaç seçenek var ve size göre onu seçmeniz gerek diyelim; ama onun seçilmesindeki avantaj ya da metrikleri somut bir şekilde ortaya koyamıyorsanız onu neden seçtiğinizi bilmiyorsunuz demektir. İşin trajikomik hatta acı yanı; bu bilince sahip olmayan kişileri teknik görüşmelere ya da toplantılara sokmaktır. Üstelik bu kesim o kadar yüksek bir dilime sahiptir ki doğru bilince sahip birini bulmak çok büyük avantajdır ve dahası bence bu konu yazılımın kendinden dahi önemlidir.

Bu konuya yazılım özelinde değinirsek; bazı diller bazı çözümlere yoğunlaştıkları için o konuda gelişmiş yapılar hatta veri tipleri dahi barındırır. Ancak bildiğiniz dil sayısıyla övünmek yalnız konuşma dillerinde işe yarar. Çünkü CPU denen işlem birimi sadece makine kodundan anlar ve siz onunla arada bir tercüman olmadan birebir konuşacaksanız o zaman zaten en düşük seviye programlama dillerine doğru yönelmeniz gerekir. Özellikle son yıllarda compiler, interpreter, CIL, JWM benzeri 'tercümanlar' bu ihtiyacı bir nevi soyutlamıştır. Dil bu şekilde soyutlanınca modellemenin soyutlanmasına da daha fazla yük binmiştir ve asıl mesele bu modellemeyi düzgün bir şekilde kurgulayabilmektedir. İhtiyacı verimli şekilde karşıladıkça bir dil yeterlidir, iyi ya da kötü tarafları muhakkak vurgulanabilir, paylaşılabilir ama ateşli savunucusu olmak gereksiz. Yeterli gelmediği durumda eskide kalıyor; dolayısıyla sizi de eskide bırakıyor demektir. Kısacası, illa bağımlısı olunacaksa yaklaşımların bağımlısı olunabilir; hatta özellikle olunmalıdır. Bu yazıyı yazmamdaki temel amaç tam olarak bu. Yazılım dünyasının uzun yıllar içinde edindiği bu yaklaşımları doğru şekilleri ile kullanabiliyor olmak.

Ancak bunlar çok daha fazla alt kırımları olan spesifik konular olduğu için basit bir örnek olması açısından programcılığın en basit konusu olan karar yapılarını ele alalım. Bir if-else bloğu yazarken 2 durumu karşılaştırırsınız. Bu yapıyı öğrenirken aslında yazılım diye öğretilen ama yüzyıllar öncesinde bulunan mantık biliminin sadece küçücük bir parçasından bir kesit öğrenirsiniz. Yani iki satırlık if-else önermeniz dahi özdeş ve çelişmez olmalıdır; aksi takdirde ya zaten derlenmez ya çalışma zamanında hata fırlatır ya da hiçbir hata vermeden programınızda mantıksal hatalara yol açar ki en tehlikelisi budur. Bunları önlemenin yolu da bizi, mantığın bir kolu olduğunu düşündüğüm algoritmaya götürür. Eğer buraya kadar okuduysanız, aslında çok zorda kalmadıkça kafa karıştırıcı teknik açıklamalar kullanmaktan kaçındığım özellikle dikkatinizi çekmiştir. Tarih boyunca büyük dehaların, öncekilerin karmaşık bir şekilde kısmen toparladığı, ancak basit şekli ile kimsenin fark edemediği kavramları yakaladıklarını düşünürüm. El-Hârizmî, bu şekilde algoritmayı yakalayan cebir ilminin kurucusu olan matematikçi bilim adamıdır. Haliyle algoritmayı da zaten bilimsel terimleri ile binlerce kaynaktan bulabilirainiz; o yüzden burada tanımından bahsetmeyeceğim ama şunu özellikle belirtmek istiyorum. İlk defa duysanız bile aslında algoritmanın ne olduğunu biliyorsunuz. Çok ciddiyim, şu an bu yazıyı okurken dahi "algoritma motorunuz" zaten çalışıyor. Bu kısma gelene kadar açıkladıklarıma belki hak verdiniz, belki saçma buldunuz. İşte bunun kararını size verdiren, şu an seçeneği düşünürken beyninizin size verdirdiği kararların bütününe algoritma diyoruz. Bu motor sık sık çalıştırılarak ve arada yüksek devirlerde zorlanarak gelişir, mümkün olduğunca çok çalıştırmalı ve arada gazı köklemelisiniz.🥴

Sonuç olarak, şahsen önerilerim:

  • Programlama diliyle ya da ondan bağımsız olarak salt 'algoritma motorunuzu' olabildiğince işler hale getirin.
  • Programlamanın tamamen dışında, kafanızı rahatlatacak -mümkünse tamamen ilkel- bir şeyler bulun.
  • Çok kesin bir plan yapmayın ama bir teknoloji, bir framework, bir prensip, bir kütüphane veya metodoloji ne olursa olsun adım adım gidin. Derede yüzmeden okyanusta boğulmayın!
  • Şu dil ile başlamam gerek gibi bir saplantıya kapılmayın. İster modern ister eski dillerden biriyle başlayıp önce temelleri öğrenin.
  • En saçma kodunuz olacak bile olsa mutlaka kendiniz deneyin.
  • Aslında karmaşıklığı bilinen bir şeyi çok basit diye nitelendiriyor ve böyle uyguluyorsanız muhtemelen onu ya hiç bilmiyor ya yanlış biliyor ya da bildiğinizi sanıyorsunuzdur. Şu sözdekine kıyasla yaptığımız işler hava civa tabi ama ana fikri yakalayın :
    Kuantum fiziğini anladığınızı düşünüyorsanız, kuantum fiziğini anlamamışsınızdır.

    Richard Feynman(1918-1988)

  • Bence en önemlisi ki özellikle sona bıraktım ve bir açıklama yazmayacağım; şu muhteşem söz :
    Bir insanın zekası, verdiği cevaplardan değil; soracağı sorulardan anlaşılır.

    Albert Einstein(1879-1955)

Mümkün olan en basit şekliyle bahsetmeye çalıştım. Yararı elbet tartışılabilir; fakat hiçbir teknik bilgi veya karmaşıklık içermemesine rağmen;

Şu 10 dakikalık yazıyı okurken bile anlamıyor veya acele edip bölük pörçük okuyorsanız sizden yazılımcı olmaz, çok net. Lütfen, ne kendinize ne etrafınızdakilere bu eziyeti yapmayın.🤷

Çünkü teknik bilgi içeren yüzlerce belki binlerce makale okumak, dahası bunları yorumlayarak duruma ve şartlara göre en doğrusunu bulup uygulamak zorunda kalacaksınız. Yok eğer buraya kadar atlamadan okuduysanız düşünme şeklinizi geliştirmeyi araya yerleştirdiğim yanlış cümleyi bulmakla başlayabilirsiniz😉